Op zoek naar een leermeester: Rilke en de wijsheid
Zijn we niet met z’n allen op zoek naar een leraar die ons leert te leven? Die ons wijsheid bijbrengt over wat het leven is en wie wijzelf zijn? Iemand met een flink stuk levenswijsheid die ons laat zien wat wij zij zelf niet zien, maar die dit in alle respect doet voor wie wij zijn en wat er in ons leeft? De vraag is van alle tijden. Rilke zocht in August Rodin zo’n mentor, terwijl Rilke op zijn beurt weer mentor was voor vele anderen. Ook voor ondergetekende. Rilke en de wijsheid: een boek over het leven van een man die tegelijkertijd leraar en leerling was, een leven lang.
Maria Rainer Rilke
Ik leerde Maria Rainer Rilke (1875-1926) kennen via de geschriften van Etty Hillesum, een joodse vrouw wiens dagboeken wereldberoemd werden. Etty Hillesum las de gedichten van Rilke opnieuw en opnieuw, hield ze tegen het licht van haar eigen leven en levensvragen en was wellicht maar al te graag in gesprek gegaan met Rilke.
Later las ik het Brieven aan een jonge dichter, een boekje over schrijven maar bovenal een boekje naar het vinden van je eigen innerlijkheid, je eigen stem en hoe die te volgen.
Rilke en de wijsheid: hoe moet men leven?
Rilke was hartstochtelijk op zoek naar de schatten in het eigen innerlijk. Hij schreef tal van gedichten maar minstens zo belangrijk zijn zijn talloze brieven waarin hij soms leerling, soms leraar is, naargelang de geadresseerde. Deze zoekende Rilke weet zijn leraren feilloos te vinden. Hij ontmoet wat later groten der aarde zullen worden: Auguste Rodin die hij als zijn leermeester ziet, hij gaat een relatie aan met Lou Andréas-Salome, een filosofe en psycho-analytica die hij misschien wel altijd als zijn meerdere ziet. Zij was op haar beurt in de leer bij Sigmund Freud en was goed bevriend met Friedrich Nietzsche. Rilke ontmoet met haar Tolstoj tijdens een reis doorheen Rusland.
Uit een brief van Rilke aan Auguste Rodin:
Het is niet alleen om een studie aan u te wijten, dat ik bij u gekomen ben – het was om u te vragen: hoe moet men leven?
Citaat uit Jan Oegema, Rilke en de wijsheid, De Kunstenaar als leraar, Prometheus 2021
De kunstenaar als leraar
Ik las het boek Rilke en de wijsheid, De kunstenaar als leraar en mocht vanop de zijlijn deelnemen aan die explosieve gedachtenwereld begin 20ste eeuw. Ik hoefde niet meer overtuigd te worden dat Rilke brandend actueel is. Rilke schrijft in zijn brieven over de zin van het leven, over kunstenaarsschap (blik op de wereld), seksualiteit, over dood en hoe de dood altijd en overal in het leven verweven is. Zijn en het leven, correspondentie en levensfilosofie staan in het boek centraal. Levensfilosofie ja, want Rilke schreef geen systematische werken over filosofie. Hij stelde vragen bij wat hij opmerkte in zijn eigen leven en werkte die verder uit.
Dit is een boek met gedichten, briefcitaten en ergens halverwege een meditatie. Het onderwerp is Rainer Maria Rilke, de rode draad is spiritueel leidershap, (…) en de overdracht van wijsheid in het algemeen.
Citaat uit Jan Oegema, Rilke en de wijsheid, De Kunstenaar als leraar, Prometheus 2021
Het werk of het leven van een kunstenaar?
In hoeverre kan je het werk van een kunstenaar losmaken van het leven van die kunstenaar? Uit een kunstenaar niet net zijn gedachten en visie in wat hij schept? Hetzij door beeldende kunst, andere kunsten of hetzij door poëzie? Beide zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Toch ben ik blij dat Jan Oegema in zijn boek het leven van Rilke als leiddraad neemt. Dat leven en brieven zijn toegankelijker dan zijn werk. Rilke deed soms jaren over een een werk, correspondeerde erover, schrapte, schreef opnieuw, worstelde om uiteindelijk tot iets te komen dat hij naar buiten kon brengen. Zijn poëzie is de vrucht van véél werken en het eindpunt van een kristalisatieproces.
Jan Oegena bespreekt wel een en ander uit het werk van Rilke, maar centraal staat steeds het leven van Rilke, zijn worstelingen, zijn relaties, maar ook zijn groei.
Dat maakt het lezen van Rilke en de wijsheid net zo interessant. Hoe groot Rilke ook mag zijn (ik beken enige adoratie), het blijft een mens van vlees en bloed, met twijfel, met inzichten die veranderen. Iemand die ook het verdriet kent van een relatiebreuk, want Salomé zal breken met Rilke, net omdat ze meent dat ze Rilke belemmert in zijn groei.
Verliefdheid is voor Salomé de ontmoetingsplaats tussen twee vreemdheden – ze bedoelt twee individuen – die, als ze wijs zijn, de vreemdheid van zichzelf en de andere verdragen zo lang die idylle duurt. Niets is volgens haar zo slecht als de angstige aanpassing aan elkaar, want getrouwd of niet, elke exclusieve verbintenis werkt beperkend en afstompend. Je moet dus wijs zijn juist in je onwijsheid, aanvaarden dat je de ander nooit kunt bereiken, dat hartstocht ten principale niet kan leiden tot een werkelijk kennen van de andere, laat staan een versmelten met elkaar. (…) Liefde verzacht mijn eenzaamheid, terwijl ze die tegelijkertijd vermeerdert.
Citaat uit Jan Oegema, Rilke en de wijsheid, De Kunstenaar als leraar, Prometheus 2021
Het thema van de dood
Het thema dood is veelvoudig aanwezig in het werk van Rilke. Jan Oegema ziet in Rilke iemand die zijn tijd ver voor is, nog voor er een kleine eeuw later onderzoek gedaan wordt naar rouwverwerking, rouwarbeid, schrijft Rilke over dood en afscheid.
Met wat Rilke dan terugschrijft (in een brief naar een grafin, nvdr), betoont hij zich een luctoloog van rang. Luctus is het Latijnse woord voor rouw, luctoloog is een neologisme voor iemand die zich onderscheidt door een bovengemiddelde deskundigheid en/of fijngevoeligheid op het delicate terrein van sterven en rouwen.
Citaat uit Jan Oegema, Rilke en de wijsheid, De Kunstenaar als leraar, Prometheus 2021
Maakt dit Rilke een sombere auteur om te lezen? Ik meen van niet. Juist omwille van zijn vertrouwdheid met de dood omarmt Rilke het leven.
Het is in elk geval zijn opperste daad van affirmatie, ja zeggen tegen de Aarde zoals je je die kunt dromen, ja zeggen tegen de verstrengeling van leven met dood, ja zeggen tegen de doden met wie je leeft. Ja zeggen tegen het feit dàt ze dood zijn en dat ze voor hun voortbestaan op jou zijn aangewezen.
Citaat uit Jan Oegema, Rilke en de wijsheid, De Kunstenaar als leraar, Prometheus 2021
Beoordeling
Tijdens het lezen van dit boek had ik het gevoel alsof ik volop leefde in de tijd voor en in de roaring twenties, een tijd waarin de wereld – zeker wat gedachtengoed betreft – vol mogelijkheden leek. Als lezer mocht ik – door de levendigde stijl van Jan Oegema – deelnemen aan een leven vol interessante ontmoetingen, zie maar wie Rilke allemaal kende in zijn leven. In tegenstelling tot Jan Oegema zal ik niet alle werken van Rilke lezen, maar net dankzij zijn boek kan ik hier toch deelnemen aan een uiterst interessant leven en leer ik Rilke kennen als leraar én leerling.
Ik heb nog veel te leren. Maar net als Rilke zeg ik ‘ja’ tegen al dat leren, want het ja tegen leren over het leven is immers een ja tegen het leven zelf.
Jan Oegama, Rilke en de wijsheid, De kunstenaar als leraar, telt 272 blz. en is een uitgave van Prometheus (2021). Te koop bij je lokale boekhandelaar voor en online € 24,99.
